Raport o stanie zabytków województwa jeleniogórskiego (1995r.)

Raport o stanie zabytków województwa jeleniogórskiego

kwiecień, maj 1995 rok

Państwowa Służba Ochrony Zabytków Oddział Wojewódzki w Jeleniej Górze

MŁODZIEŻOWE KOŁO OPIEKUNÓW ZABYTKÓW

pl. Wolności 22 59-600 LWÓWEK ŚLĄSKI

teł 175/782-453 2

TOWARZYSTWO OPIEKI NAD ZABYTKAMI

ODDZIAŁ WE LWÓWKU ŚL. 59-600 Lwówek ŚL, ul.Zwycięzców 48
 

I. WSTĘP

Niniejszy raport o stanie zabytków województwa jeleniogórskiego został opracowany w mar­cu - kwietniu b.r. głównie w oparciu o posiadany "raport o stanie zabytków na terenie woje­wództwa jeleniogórskiego, stan na rok 1991". Obecny raport w rozdziale drugim zawiera aktualną liczbę zabytków na terenie całego województwa oraz ich ocenę pod względem war­tości zabytkowej oraz stanu technicznego. Opracowanie ma służyć przede wszystkim poszcze­gólnym samorządom terytorialnym.

Rozdział III dotyczy poszczególnych gmin i zawiera dane dotyczące obiektów wpisanych do rejestru zabytków a także wnioski konserwatorskie wynikające z analizy stanu zabytków położonych na terenie miast i gmin. Suma zabytków wpisanych do rejestru zawiera również liczbę parków i cmentarzy, których ocena stanu zachowania została opracowana jako odrębny załącznik.

Tabela A ukazuje zaangażowanie finansowe gmin w realizacji ochrony zabytków oraz zesta­wienie innych źródeł finansowania.

Opracowujący raport mają świadomość, że podany rodzaj własności mógł ulec zmianie, o czym nie zawsze jesteśmy powiadamiani. Również ocena stanu zachowania może być w niek­tórych przypadkach dyskusyjna, tym bardziej, że jako kryterium przyjęto tylko trzy oceny: do­bry, średni lub zły.

Zasoby i ogólna ocena stanu zachowania substancji zabytkowej województwa jeleniogórskiego.

Zgodnie z postanowieniami ustawy "O ochronie dóbr kultury i o muzeach" z 1962 r., ochroną prawną i opieką objęte są na terenie kraju zabytki urbanistyki i architektury, budownictwa drewnianego, zabytki techniki, ruchome, oraz założenia zielone (parki i cmentarze) i stanowis­ka archeologiczne. Rozpoznanie zasobów zabytkowych w oparciu o zaktualizowaną ewiden­cję (materiały archeologiczne nie zostały nam dotychczas w pełni przekazane) pozwala stwier­dzić, że województwo jeleniogórskie należy do najbardziej zasobnych w skali kraju. Zasoby te obejmują:

Historyczne układy urbanistyczne - 30

(centra staromiejskie,, rynki i zespoły zabudowy mieszkalnej)

Zabytki architektury i budownictwa  - ponad 22.000

(są to zespoły zabytkowe i pojedyncze obiekty - domy mieszkalne, zamki, pałace, dwory, kościoły, zajazdy, kuźnie, młyny itp.)

W ewidencji PSOZ znajduje się - 21.417 obiektów
 

Z tego do rejestru zabytków wpisano - 1.175 zabytków architektury

w tym: pałaców i dworów - 135

kościołów - 241

zamków - 22

Karty ewidencyjne założono dla - 2.436 obiektów

Założenia zielone -498

w tym:

parków i ogrodów -178

cmentarzy - 320

Zabytki ruchome:

- w muzeach ok. 15. 000

 - poza muzeami ok. 20.000

(w obiektach sakralnych, świeckich, instytucji i osób prywatnych)W ewidencji PSOZ znajduje się 11.665 zabytków ruchomych)

Z tego do rejestru wpisano 5542 obiekty

W obiektach sakralnych znajduje się 7.721 zabytków

Stanowiska archeologiczne -2180

(z tego widocznych w krajobrazie - 60)

Do rejestru zabytków wpisano - 93 stanowiska

w tym:

grodziska -33

osady -42

cmentarzyska -6

Dane powyższe są niepełne, ponieważ akcja ewidencji i weryfikacji obiektów zabytkowych na terenie naszego województwa nie została jeszcze zakończona

A. HISTORYCZNE UKŁADY URBANISTYCZNE - NAJWAŻNIEJSZE PROBLEMY Z WŁAŚCIWYM ZACHOWANIEM ZABYTKÓW.

Na terenie województwa jeleniogórskiego znajdują się staromiejskie układy urbanistyczne w większości o średniowiecznej metryce. Należą do nich: Bogatynia, Bolesławiec, Bolków, Chełmsko Śląskie, Gryfów Śląski, Jelenia Góra wraz z Cieplicami i Sobieszowem, Kamienna Góra, Kowary, Leśna, Lubań, Lubawka Lubomierz Lwówek Śląski, Mirsk, Nowogrodziec i Sulików, Świerzawa, Wleń i Zawidów. W większości zachowały one swój układ przestrzenny z centralnie umieszczonym rynkiem (na ogół z ratuszem) o regularnym lub wrzecionowatym kształcie i szachownicą ulic, układ pierwotnie obwiedziony pierścieniem murów obronnych, w większych lub mniejszych fragmentach zachowanych po dziś dzień. Ponadto ochronie konser­watorskiej podlegają również miejscowości: Miedzianka, Olszyna Lubańska, Pobiedna, Złotniki Lubańskie, Pieńsk i Zgorzelec o nie w pełni wykształconym lub zdegradowanym układzie przestrzennym oraz miasta uzdrowiskowe: Karpacz, Szklarska Poręba i Świeradów Zdrój, o przeważającej zabudowie pensjonatowo-willowej organicznie wpisanej w krajobraz górski.

Zachowana historyczna zabudowa w większości pochodzi z wieku XVIII, XIX i początków XX, chociaż występują również obiekty wcześniejsze, jak np. renesansowe kamienice w Jele­niej Górze zachowane przy ulicy Grunwaldzkiej czy Spółdzielczej ze średniowiecznymi włącznie.

W architekturze rynkowej szeregu miast występuje charakterystyczna dla całego Podsudecia zabudowa podcieniowa, np: w Jeleniej Górze, Chełmsku Śląskim, Kamiennej Górze, Lubawce i Bolkowie. Pomimo, że chaotycznie prowadzone w latach 60-tych prace budowlane zniszczyły w znacznym stopniu urodę i klimat starówek (jak stało się w przypadku Lubania, Lwówka Śląskiego, Nowogrodźca i Sulikowa), historyczne centra miejskie w dalszym ciągu spełniają ważne funkcje mieszkaniowe, usługowe i administracyjne.

Z ogólnej charakterystyki podanych powyżej 30 miast wynika, że prawie wszystkie winny być poddane rewaloryzacji, a co najmniej kapitalnym remontom i modernizacji jako zasoby miesz­kaniowe. Wziąwszy pod uwagę narastający stopień zagrożenia (oraz wartość architektoniczną i historyczną) zespołów miejskich, Wojewódzki Konserwator Zabytków postulował w pierw­szej kolejności objąć pracami rewaloryzacyjnymi następujące miasta: Gryfów Śląski, Jelenia Góra, Lubomierz, Kamienna Góra, Chełmsko Śląskie, Bogatynia, Zawidów. Na terenie województwa jeleniogórskiego posiadamy ponad 22 tysiące obiektów zabytko­wych, objętych ochroną konserwatorską. Liczba ta stawia nas na jednym z czołowych miejsc w kraju. Obiekty objęte ochroną konserwatorską reprezentują wszystkie typy rozwiązań archi­tektonicznych i funkcjonalnych. Do najcenniejszych obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie naszego województwa należą między innymi: zespół pocysterski w Krzeszowie, zespół klasztorny w Lubomierzu, kościół Łaski wraz z zespołem kaplic grobowych w Jeleniej Górze, zespół pałacowy w Radomierzycach, dawny pałac Schaffgotschów wraz z parkiem i pawilonami uzdrowiskowymi w Jeleniej Górze-Cieplicach, zespół zamkowo-pałacowo-parkowy na Wzgórzu Lenno we Wleniu, ratusz i mury obronne we Lwówku Śląskim oraz zamki: Czocha, Boków i Chojnik.

Zasoby substancji mieszkaniowej (zarówno w miastach jak i na wsiach) stanowią zdecydowa­nie przeważającą część ogólnej liczby obiektów zabytkowych i w skali województwa przysparzają najwięcej problemów. Ich stan techniczny w większości przypadków jest niezadowalający. Przyczyną tego jest zarówno niedostateczny poziom wykonawstwa, jak też zwykłe niedbalstwo ze strony użytkowników, szczególnie w obiektach wiejskich oraz nie przestrzeganie w praktyce przepisów ustawy o ochronie dóbr kultury. Ostatnie lustracje konserwatorskie ujawniły, że postanowienia ustawy są większości użytkownikom obiektów zabytkowych nieznane a liczne stwierdzone zaniedbania wynikają przede wszystkim z nie­przestrzegania artykułu 25 tejże ustawy, nakładającego na użytkowników i właścicieli obiek­tów zabytkowych obowiązek zabezpieczenia obiektów przed niszczeniem i dewastacją. Obowiązku tego nie dopełniło wielu użytkowników oraz byłe terenowe właściwe organa ad­ministracji. Nagminne było pomijanie przez służby nadzoru budowlanego stosowania odpo­wiednich przepisów prawa budowlanego, jak również podejmowanie w odniesieniu do obiek­tów zabytkowych niekompetentnych decyzji o rozbiórkach, wyburzeniach i dewastacyjnych przebudowach zabytków, posiadających prawomocne orzeczenie konserwatorskie. Ze wzglę­du na utrzymujące się od szeregu lat niewielkie możliwości finansowe Miejskich Zakładów Mieszkaniowych szansa na szybką poprawę istniejącej sytuacji jest niewielka. Nadzieją na poprawę tej sytuacji wydaje się być zapoczątkowana w połowie lat 80-tych na te­renie Jeleniej Góry akcja sprzedaży budynków mieszkalnych osobom fizycznym, często już o- puszczonych i silnie zdewastowanych. Proces ten należy bezwzględnie kontynuować przy wprowadzaniu dla potencjalnych nabywców szeregu ulg podatkowych oraz zapewnieniu nis­ko oprocentowanych kredytów.

Stosunkowo liczną grupę zabytków stanowią dane rezydencje (pałace i dwory) zlokalizowane z reguły na terenach wiejskich. Jest ich obecnie około 100, trzeba nadmienić, że nie wszystkie dochowały się do naszych czasów. Są to na ogół obiekty o wybitnych walorach artystycznych, jak np. pałac w Biedrzychowicach, obecnie użytkowany jako szkoła, podobnie w Mysłakowicach.

Cennym przykładem zachowanych wnętrz jest pałac Schaffgotschów w Jeleniej Górze- Ciepli­cach oraz pałac w Maciejowcu. który z groźnego pożaru ocalił najbardziej zabytkowy wystrój. Niezwykle malowniczy, XVI-wieczny, renesansowy pałac istnieje w Płakowicach. W chwili obecnej jest w nim prowadzony remont przez Kościół Baptystów. Ostatnio sprzedano jedną z największych rezydencji - pałac w Radomierzycach. W odbudowie jest cenny zespół w Klicz- kowie, pałac w Łomnicy i Wojanowie-Bobrowie. Na ukończeniu remontu jest pałac w Łagowie.

Z obiektów wybudowanych na początku XX wieku w stylu secesyjnym na wyróżnienie zasługują pensjonaty "Marzenie" w Świeradowie Zdroju i "Zacisze" w Szklarskiej Porębie. Obydwa zachowały wystrój wnętrz, wspaniałe boazerie, polichromie i częściowo wyposażenie.

B. STAN ZACHOWANIA.

1. Obiekty nieruchome.

Z analizy zasobów architektury wynika, że najwięcej zabytków znajduje się na terenie zabyt­kowych miast. Budynki mieszkalne stanowią 60% substancji zabytkowej, pozostałe obiekty to zespoły pałacowo-dworskie, zamki, kościoły, klasztory, zajazdy itp.

Z w/w obiektów 50% wymaga kapitalnych remontów, a co najmniej 20% pełnych prac kon­serwatorskich. Z ponad 100 znajdujących się na naszym terenie obiektów pałacowo- parko­wych, 44 nie posiadają wcale użytkownika, względnie mają użytkownika, który nie zapewnia zabytkowi właściwej opieki, a nawet doprowadza do jeszcze większej jego dewastacji. Tak np. jest w zespole dworskim w Kraśniku gm.Bolesłwiec (użytkownik PGR), pałacu w Rząśniku gm.Świerzawa (użytkownik PGR), dworze renesansowym w Maciejowcu (użytkownik pry­watny), pałacu w Płoninie gm.Bolków (użytkownik prywatny) oraz wielu innych. Najgorzej użytkowane dotąd były zabytki w posiadaniu dawnych PGR-ów a obecnie należące do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, Spółdzielni Produkcyjnych i Nadleśnictwa

(gdzie praktycznie nie prowadzono od wielu lat żadnych remontów). O alarmującym stanie obiektów pałacowych będących w chwili obecnej we władaniu A.W.R.S.P. podajemy informa­cję w załączniku.

Kilka obiektów przejęły w latach 1982-92 osoby prywatne, które deklarowały znaczne nakłady na dokumentację i kapitalne remonty, jednak w wielu wypadkach były to deklaracje bez pokrycia (np. pałac w Płoninie, Radomierzycach, Uboczu, Sokołowcu, Karpnikach, Żarskiej Wsi i kilku innych).

W niektórych ze wspomnianych 44 obiektów dekapitalizację posunięto tak daleko, że mogą one stanowić juz tylko trwałą ruinę ze względu na swoje wartości artystyczno-historyczne i poznawcze jak: dwory w Gościszowie i Starej Kraśnicy, pałace w Rząśniku, Skale i inne. Ja­ko trwałe ruiny muszą byc zachowane, wymagające szybkiej interwencji konserwatorskiej za­mki: Bolczów, Gryf, Podskale, Płonina, Świny, Rybnica, Stara Kamienica, Wleń i Świecie. W dobrym stanie są tylko zamki Chojnik i Bolków, gdzie przeprowadzono w latach 1988-94 pra­ce remontowo-rekonstrukcyjne.

W sprawie nieużytkowanych obiektów WKZ prowadzi kampanię reklamową na rzecz ich za­gospodarowania. Wydano w tym celu katalog obiektów do zagospodarowania, również w ję­zykach obcych. Prowadzone są na ten temat pertraktacje z różnymi przedsiębiorstwami i oso­bami prywatnymi. Stosunkowo w najlepszym stanie zachowały się obiekty sakralne używane do celów kultowych. Prace remontowe prowadzone były przy nich z reguły systematycznie i na bieżąco, za wyjątkiem grupy kościołów opuszczonych i nieużytkowanych od zakończenia II wojny światowej, w większości poewangelickich. W latach 1979-92 na skutek interwencji WKZ i pomocy Ministerstwa Kultu ty i Sztuki następującym kościołom po remoncie przywró­cono pierwotną funkcję: w Bukowcu, Kaczorowie, Komarnie, Olszynie Lubańskiej, Pod­górzynie i Trzcińsku. W chwili obecnej w odbudowie ze środków samorządowych jest gotycki kościół w Kotliskach. Od kilkunastu lat trwają również prace w romańskim kościele w Świerzawie przy odsłanianiu i utrwalaniu jednych z najstarszych w Polsce polichromiach ściennych, romańskich i gotyckich.

Trudniej przedstawia się sprawa zagospodarowania 19-tu opuszczonych kościołów poewan­gelickich, zabytków znacznej wartości kulturowej. Niektóre z nich stanowią zagrożenie ze względu na możliwość katastrofy budowlanej, jak np. kościoły w Miszkowicach i Miłkowie. Kościół w Komarnie został opuszczony dopiero przed kilkoma laty.

Największy problem stanowią budynki mieszkalne w zabytkowych układach urbanistycznych. Zdekapitalizowane w prawie 60% muszą być poddane generalnym remontom połączonym z częściową modernizacją, sanacją lub rewaloryzacją. Z powodu trudności finansowych jakie przeżywają w chwali obecnej samorządy terytorialne, szczególnie w małych miasteczkach po­zbawionych zakładów pracy, zahamowane zostało i tak już wolne tempo prac remontowych. Stwarza to ogromne niebezpieczeństwo zniszczenia najcenniejszych układów urbanistycznych, np. w Chełmsku Śląskim, Lubomierzu, Wleniu i Złotnikach Lubańskich. Dzięki środkom z fundacji Phare rozpoczęto w 1994 r. rewaloryzację bardzo zniszczonej substancji domów przy rynku w Lubawce.

Jako odrębny problem musi być traktowane budownictwo drewniane przysłupowo-łużyckie. Wojewódzki Konserwator Zabytków zastrzegał w opracowanym planie zagospodarowania województwa zlokalizowanie skansenu in situ w Markocicach (cała wieś zabytkowa, obecnie włączona do Bogatyni), a także wydzielenie terenów na enklawy budownictwa łużyckiego, przeniesionego z terenów zagrożonych w "worku turoszowskim", które umieszczone w atrak­cyjnym krajobrazowo terenie może przyjąć nową funkcję ośrodków wypoczynkowych. WKZ ze swej strony proponował wolne tereny w obrębie wspomnianych Markocic lub w rejonie Złotnik Lubańskich, zamku Czocha i Leśnej, uzasadnione historycznie i krajobrazowo.

C. STAN ZABYTKÓW ARCHITEKTURY UŻYTKOWANYCH PRZEZ RESORT ROLNICTWA, WNIOSKI KONSERWATORSKIE.

Przed 1945 rokiem pałace, dwory i inne obiekty związane z założeniami pałacowo-parkowymi były w większości użytkowane, w stanie dobrym i bardzo dobrym. W 1945 roku większość została opuszczona przez właścicieli wskutek działań wojennych. W latach następnych w ramach akcji przesiedleńczej wysiedlono wszystkich właścicieli i użytkowników.

Obiekty opuszczone wskutek w/w przyczyn zostały od razu rozrabowane z wyposażenia ru­chomego i niejednokrotnie "wstępnie" zdewastowane przez stacjonujące w nich oddziały armii radzieckiej. Dodatkowych zniszczeń dokonano w okresie napływu na tereny Śląska ludności w ramach tzw. akcji repatriacyjnej.

Praktycznie realizowanie polityki ochrony zabytków nastąpiło od momentu uchwalenia usta­wy o ochronie dóbr kultury, co nastąpiło 15 lutego 1962 roku.

Podkreślić należy jednak, że do 1962 roku stan pałaców w większości był jeszcze dobry, nadawały się w pełni do użytkowania i tylko sporadycznie obiekty ulegały zniszczeniu, np. na skutek działań kopalni "Turów" w rejonie Bogatyni.

Po utworzeniu PGR-ów, Kółek Rolniczych i innych tego typu zakładów, zespoły pałacowo- parkowe i inne obiekty wraz z zabudowaniami stały się siedzibą tych instytucji. Wykorzysty­wane były często jako siedziby dyrekcji lub biura. Oficyny pałacowe, a niejednokrotnie same pałace i dwory lub ich część przeznaczano na mieszkania dla pracowników. Pałace, obiekty o charakterze reprezentacyjnym, pełniąc funkcje siedziby rodowej lub zarządcy majątku, zostały wskutek tej niefortunnej decyzji przebudowane. Wprowadzono sztuczne podziały dużych wnętrz o charakterze reprezentacyjnym ścianami działowymi, niszcząc elementy dekoracji, jak: sztukaterie, boazerie, stolarkę, polichromie, sklepienia. Również wprowadzenie nowych pionów sanitarnych i instalacji elektrycznych nie polepszało stanu wnętrz w obiektach.

Modernizacje i przebudowy prowadzone bez uzgodnień ze służbami konserwatorskimi, wpro­wadzenie do otoczenia pałaców nowych obiektów o dużej kubaturze - silosów. Wprawdzie przy niektórych obiektach prowadzone były przed zaledwie kilkoma laty działania, np. - przełożenie części dachu pałacu Rzeszówku, - remont wieży pałacu w Dziwiszowie, lecz są to działania o małym znaczeniu dla całej kondycji tych obiektów, tym bar­dziej, że powyższe prace zostały przerwane i niedokończone. Na skutek nakazów konserwa­torskich część obiektów została zabezpieczona przed działaniem czynników atmosferycznych; Wojanów, Dziwiszów, Łomnica, lub z finansów Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków - wieża rycerska w Siedlęcinie.

Mimo wysyłania poleceń przez WKZ a także odbytych narad z kierownikami zakładów, stan zdecydowanej większości pałaców w latach 1992-94 uległ gwałtownemu pogorszeniu. Zwyk­le są one niezabezpieczone, a ostatnio wskutek ogłoszonych upadłości są często ponownie ra­bowane. Stwierdzono wycinanie belek stropowych i więźby np. w Sokołowcu, Rząśniku, kra­dzieże wyposażenia (np. kominki) lub rozbiórki całych murów, jak to miejsce w Szyszkowej. Szermowanie argumentem o braku środków na prace remontowe lub zabezpieczenie obiektu, w niektórych przypadkach jest po prostu zwykłym wybiegiem, gdyż np. w Rząśniku PGR stać było na rozpoczęcie budowy dużego, niezharmonizowanego budynku (w strefie ochrony kon­serwatorskiej!) nieopodal pałacu, podobne zakusy miał zakład rolny w Radostowie. Tak więc do dotychczasowych zagrożeń wynikających z braku jakichkolwiek remontów i opieki wobec niszczycielskiego działania czasu oraz pospolitej dewastacji jej użytkowników, pojawiło się nowe zagrożenie związane z przekształceniami własnościowymi i likwidacją Pań­stwowych Gospodarstw Rolnych.

W chwili obecnej obserwujemy zainteresowanie możliwością nabycia pałaców. Nie wolno tyl­ko dopuścić do dewastacji i nieodwracalnych zniszczeń. Wszystkie obiekty zakładów ulegających likwidacji muszą zostać zgodnie z przepisami prawa budowlanego i wytycznymi konserwatorskimi zabezpieczone. Dotyczy to przede wszystkim obiektów całkowicie opusz­czonych. Otwory okienne i drzwiowe muszą zostać zamurowane bądź zadeskowane. Elemen­ty grożące zawaleniem podparte, a niektórych przypadkach za zgodą WKZ rozebrane, np. pałac Lipie Średniej.

Obiekty zrujnowane należy odgrodzić solidnym ogrodzeniem siatkowym lub z trwałych płyt umieścić tablice ostrzegawcze i zakazujące wstępu. Najważniejszym w chwili obecnej jest całodobowy dozór stróży.

Propozycje ustalenia zasad współpracy między WKZ a resortem rolnictwa oraz wyszczegól­nienie zadań służących zabezpieczeniu nieruchomości wraz z wyposażeniem przed zniszcze­niem i grabieżą, zawierało pismo Generalnego Konserwatora Zabytków z dnia 31.01.1992 ro­ku, skierowane do ówczesnego Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. W sprawie zabezpieczenia zespołów pałacowo-parkowych odbyła się w siedzibie Wojewódz­kiego Konserwatora Zabytków narada wszystkich dyrektorów zakładów rolnych, dyrektora Wydziału Rolnictwa Urzędu Wojewódzkiego i przedstawiciela Prokuratury Wojewódzkiej w Jeleniej Górze. Niestety z perspektywy dwóch lat, jakie upłynęły od tego czasu zmuszeni jes­teśmy poinformować, że Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa nie przyjęła przedstawio­nych przez nas rozwiązań mających zapewnić ochronę interesów dziedzictwa kulturowego, wskutek braku dozoru, zabezpieczenia środków na elementarne remonty, w stanie krytycznym znalazło się kilkanaście obiektów do niedawna jeszcze użytkowanych, np.: Kunów, Lipa Dolna, Lasów, Olszyna. Lubańska czy Żarki Średnie są tego najgorszymi przykładami. Przedstawiony obraz grozi bezpowrotnym zniszczeniem i to w krótkim czasie kilkudziesięciu pałaców i dworów. W związku z tą sytuacją zostały dla całego kraju opracowane raporty o stanie zabytków będących we władaniu Agencji. W ostatnim czasie są prowadzone wspólne kontrole P,S. O.Z. i przedstawicieli Agencji, a sformułowane wnioski mają być realizowane przez tymczasowych zarządców.

D. ZABYTKI RUCHOME.

1. Dane ogólne.

Na terenie województwa jeleniogórskiego znajduje się 11.665 zaewidencjonowanych zabyt­ków ruchomych. Z tej liczby 7.721 znajduje się w obiektach sakralnych (kościoły parafialne, filialne i pomocnicze, kaplice, plebanie, klasztory, zbory ewangelickie, cerkwie prawosławne itp.). Stanowi to ok. 66% całości zasobów.

Do rejestru zabytków województwa jeleniogórskiego wpisanych jest 5542 zabytków i zespołów obiektów zabytkowych znajdujących się w 307 miejscach na terenie województwa Liczba obiektów wpisanych do rejestru zabytków stanowi ok.47,5% całości zasobów ujętych w ewidencji. Powyższa statystyka nie obejmuje dziel przechowywanych w muzeach, które ewidencjonowane są wg odrębnych zasad.

Rozmieszczenie zabytków ruchomych na terenie województwa jeleniogórskiego jest nierów­nomierne, co obrazuje zamieszczone poniżej wykaz gmin, zestawiony wg zasobności w zabyt­ki ruchome oraz dodatkowy wykaz dziesięciu obiektów kubaturowych najbogaciej wyposażo­nych w zabytki ruchome.

Gminy wg zasobności w zabytki ruchome:

Jelenia Góra -1272

Lubomierz -1058

Kamienna Góra - 1055 (miasto 154)

Lubawka - 570

Lwówek Śląski -570

Mysłakowice -436

Bolesławiec -378

Bolków -376

Świerzawa -370

Gryfów Śląski -337

Jeżów Sudecki -333

Leśna -322

Lubań -311 (miasto 97)

Zgorzelec -291 (miasto 6)

Wleń -275

Stara Kamienica -262

Marciszów -259

Nowogrodziec -252

Podgórzyn -238

Mirsk -212

Olszyna Lubańska -210

Janowice Wielkie - 166

Kowary - 149

Szklarska Poręba - 144

Piechowice - 125

Bogatynia - 118

Świeradów - 83

Karpacz - 80

Osiecznica - 61

Sulików - 57

Wojcieszów -56

Pieńsk - 50

Węgliniec -37

Platerówka -34

Siekierczyn- 32

Zawidów -21

Należy zaznaczyć, że nie wszystkie gminy zostały w jednakowym stopniu przebadane i z chwilą zakończenia ewidencji powyższe dane mogą ulec zmianie.

Wykaz dziesięciu najzasobniejszych zespołów zabytków ruchomych.

1. Krzeszów, zespół pocysterski	-567
2. Lubomierz, kościół klasztorny i plebania	-328
3. Jelenia Góra-Cieplice, kościół parafialny,
pocysterski	-242
4. Jelenia Góra, kościół parafialny
p.w. śś Erazma i Pankracego	-206
5. bolesławiec, Kościół parafialny N.M.P.	-179
6. Gryfów Śląski, kościół parafialny	-163
7. Lubawka, kościół parafialny	-119
8. Lwówek Śląski, kościół parafialny	-118
9. Jelenia Góra-Cieplice, pałac Schaffgotaschów	-112
Jelenia Góra, cmentarz poewangelicki	-112
10.Kowary, kościół parafialny	-101

2. Ocena zasobów i stanu zachowania.

Już pobieżna analiza zamieszczonych powyżej danych statystycznych wskazuje, że główna koncentracja zabytków ruchomych występuje w dużych zespołach miejskich, takich jak Jele­nia Góra, Bolesławiec, Lwówek Śląski, Gryfów Śląski oraz w obiektach powstałych w kręgu mecenatu potężnych i zasobnych klasztorów, jak cysterski w Krzeszowie (Krzeszów, Lubaw­ka, Chełmsko Śląskie) i benedyktyński w Lubomierzu (Lubomierz, Pławna). Tam też zacho­wane dzieła sztuki prezentują najwyższy poziom artystyczny i wykonywane są przez najwybit­niejszych artystów.

Ogólnie można stwierdzić, że na tle innych województw, zabytki ruchome występujące na te­renie województwa jeleniogórskiego charakteryzują się dużym bogactwem i wysokim pozio­mem artystycznym, w swoich najwybitniejszych dokonaniach osiągając klasę arcydzieł, tak jak w przypadku barokowego wystroju zespołu klasztornego w Krzeszowie i Lubomierzu, kościoła św. Krzyża w Jeleniej Górze, czy też zespołów średniowiecznego malarstwa ścienne­go w kościołach w Lubiechowej i Świerzawy oraz wieży rycerskiej w Siedlęcinie. Dzięki długoletniej i konsekwentnie prowadzonej polityce konserwatorskiej najwartościowsze obiekty zostały zabezpieczone i aktualnie nie są bezpośrednio zagrożone. Dużym problemem, wspólnym zresztą dla wszystkich pozostałych grup obiektów zabytkowych, jest pogłębiający się dysonans pomiędzy bogactwem zasobów, a środkami finansowymi, które mogą być prze­znaczone na ich konserwację. Przy malejących coraz bardziej możliwościach budżetu pań­stwa, dotychczas głównego mecenasa w zakresie konserwacji ruchomych dóbr kultury, jedyną alternatywą jest przejęcie ciężaru prowadzenia prac konserwatorskich w całości przez użyt­kowników obiektów zabytkowych i organa samorządowe.

Głównym zagrożeniem dla zabytków ruchomych zgromadzonych na terenie województwa je­leniogórskiego są niewłaściwe warunki ich przechowywania, w tym zwłaszcza nadmierne za­wilgocenie (szczególnie we wnętrzach kościelnych). Powoduje to wypaczenia i destrukcję ele­mentów drewnianych i płóciennych, przyśpiesza korozję elementów metalowych i kamienny­ch oraz stanowi dogodne warunki do rozwijania się agresji biologicznej (drewnojady, glony i grzyby). Przeciwdziałać temu można poprzez instalowanie ogrzewania i sprawnie działającego systemu wentylacyjnego.

Drugim poważnym, i coraz poważniejszym, zagrożeniem jest niedostateczne zabezpieczenie obiektów przed włamaniem i dewastacją oraz brak należytych zabezpieczeń przeciw- pożaro­wych. Ubiegłoroczne kontrole w wybranych, cennych obiektach sakralnych, dokonane wspól­nie ze Strażą Pożarną, wykazały, że poza nielicznymi wyjątkami kościoły nie są należycie za­bezpieczone przed kradzieżą i włamaniem lub zgoła nie posiadają żadnych zabezpieczeń. Wo­bec coraz częstszych i coraz zuchwalszych włamań i kradzieży, sytuacja ta musi ulec poprawie w możliwie krótkim czasie.

Podsumowując, należy stwierdzić, że w najlepszym i często zadowalającym stanie znajdują się zabytki ruchome zgromadzone w użytkowanych obiektach sakralnych. Stanowią one zresztą podstawową grupę zabytków tak pod względem ilościowym, jak i z uwagi na rangę artysty­czną tych dzieł, pomimo tych optymistycznych uwag potrzeby konserwatorskie związane z tą grupą zabytków są ogromne i znacznie przekraczają możliwości finansowe samych użytkowników i mecenatu państwowego

---

Miasto i Gmina Lwówek Śląski

Zabytki nieruchome

W spisie konserwatroskim znajduje się ogółem - 832 obiektów historycznej architektury i bu­downictwa (190 - miasto)

Z tego do rejestru zabytków wpisano - 48 obiektów (miasto - 15) W tym:

kościoły -12

pałace i dwory - 6      

zamki - 2

Karty ewidencyjne posiada - 90 obiektów

Wykaz prac budowlano-konserwatorskich (remontowych) podjętych przez użytkowników.

Lp.	Miejscowość, obiekt	Zakres Prac	Inwestor	Zak.(Z) kont.(K)
1	2	3	4	5
1	Lwówek Śląski basteja al. Wojska Polskiego nr rej. 338	Remont kapitalny		K
2	Płakowice pałac	Roboty wykończeniowe oraz centralne ogrzewanie		K
3	Lwówek Śląski budynek ul. Szkolna 3	Modernizacja budynku mieszkalnego, w tym zabezpieczenie ogólno-budowlane		K
4	Lwówek Śląski ratusz	Adaptacja pomieszczeń sanitarnych na działalność handlową, roboty malarskie, na­prawa stolarki, oczyszczenie piaskowca		K
5	Nagórze pałac	Prace porządkowe i zabezpieczające		K
6	Lwówek Śląski budynek ul.Przyjaciół Żołnie­rza 5	Naprawa tynków, obróbek blacharskich, ma­lowanie elewacji		K
7	Płóczki kościół filialny	Roboty ciesielskie, impregnacja pokrycia więźby dachowej		K

Ocena stanu zachowania

L.p.	Miejscowość, obiekt	Nr rejestru	Rodzaj własności	Stan zachowania
1	2	3	4	5
1	Lwówek Śląski, kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP	75	parafia rzym.-kat. Lwówek Śl.	dobry
2	Chmielno, kościół filialny p.w. Narodzenia NMP	1131	parafia rzym.-kat. Zbylutów	dobry
3	Bielanka, kościół filialny św. Anny	1515	parafia rzym.-kat. Zbylutów	dobry
4	Dłużec, kościół filialy św. Jadwigi	1517	parafia rzym.-kat. Sobota	dobry
5	Płóczki Górne, kościół filialny p.w. św. Bartłomieja	1950	parafia rzym.-kat. Lwówek Śl.	średni
6	Włodzice Wielkie, kościół parafialny p.w. Michała Archanioła	1030	parafia rzym.-kat. Włodzice Wielkie	zły
7	Żerkowice, kościół filialny p.w. MB Różańcowej	796/J	parafia rzym.-kat. Lwówek Śl.	dobry
8	Lwówek Śląski, kościół franciszkański	1965	parafia rzym.-kat. Lwówek Śl.	zły
9	Kotliska, kościół pomocniczy p.w. św. Mikołaja, nieużytkowany	1133	parafia rzym.-kat. Kotliska	zły
10	Sobota, kościół św. Jana, ruina	929	Skarb Państwa	zły
11	Lwówek Śląski, klasztor franciszkań­ski, ob. szkoła	1965	i parafia rzym.-kat. Lwówek Śląski	średni
12	Lwówek Śląski, ratusz	62	komunalny	średni
13	Lwówek Śląski, blok wewnątrzrynkowy, pl. Wolności 22-28	330	komunalne	średni
14	Lwówek Śląski, mury obronne	338	komunalne	dobry
15	Brunów, zespół pałacowy	486/J	Przeds. Robót Drogowo-Mosto- wych Lwówek Śląski	zły
16	Skała, pałac, ruina	273	skarb państwa, Nadleśnictwo Lwówek Śląski	zły
17	Płakowice, dwór	274	Kościół Baptystów	średni
18	Dębowy Gaj, dwór, ruina	272	prywatny	zły
19	Dębowy Gaj, oficyna dworska, ruina	614/J	prywatny	zły
20	Niwnice, dwór, ruina	621/J	skarb państwa	zły
21	Radłówka, zamek, ruina	960	skarb państwa	zły
22	Rakowice Wielkie, wieża mieszkalna	964	prywatny	zły
23	Lwówek Śląski, wieża kościoła ewangelickiego	1525	komunalna	średni
24	Lwówek Śląski, domy,ul. Szpitalna 1-3	1965	komunalne	średni
25	Lwówek Śląski, dom Ławy Chlebowej, pl. Wolności 21	1029	prywatny	dobry
26	Lwówek Śląski, baszty Bolesławiecka i Lubańska	623	komunalne	średni

27	Lwówek Śląski, kaplica św. Krzyża	798	parafia rzym.-kat. Lwówek Śl.	średni
28	Lwówek Śląski, d. komandoria Joan- nitów, ob. plebania	799/J	parafia rzym.-kat. Lwówek SI.	dobry
29	Lwówek Śląski, budynek, ul. Jaśkie­wicza 29	800/J	komunalny	średni
30	Dębowy Gaj, kościół filialny p.w. św. Maksymiliana Kolbego	954/J	parafia rzym.-kat. Sobota	dobry
31	Niwnice, kościół fil. św. Jadwigi	876/J	parafia rzym.-kat. Kotliska	dobry
32	Nagórze, pałac, ruina	1107/J	prywatny	zły
33	Niwnice, pałac, ob. szkoła	1128/J	gminna	zły
34	Rakowice, wieża folwarku książęcego, ruina	965	prywatna	zły
35	Skorzenice, nr 5, bud. przysłupowy	797/J	prywatny	średni
36	Włodzice, nr 11, dawna karczma	645/J	prywatny	zły
37	Zbylutów, kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP	1031	parafia rzym.-kat. Zbylutów	dobry
38	Zbylutów, nr 31, budynek mieszkalny	795/J	prywatny	średni /

Zabytki ruchome.

Na terenie gminy Lwówek Śląski zewidencjonowano 570 zabytków ruchomych, z czego 429 występuje w obiektach sakralnych, co stanowi 75% całości. W samym mieście występują 252 zabytki, w tym w kościołach 153. W pozostałych miejscowościach: Bielanka -5, Brunów -6, Chmielno -17, Dębowy Gaj -5, Dłużec -22, Gaszów -1, Kotliska -26, Niwnice -61, Płakowice -24, Płóczki -38, Rakowice Wielkie -1 Skała -5, Sobota -27, Włodzice Wielkie -34, Zbylutów -30, Żerkowice -16. Najliczniejszy zespół zgromadzony jest w kościele parafialnym w Lwów­ku Śląskim i liczy 118 obiektów.

Na terenie gminy Lwówek Śląski poważnym problemem jest grupa nieużytkowanych obiek­tów, w których występują bardzo cenne detale architektoniczne i elementy wystroju, narażone na dewastację i całkowite zniszczenie. Dotyczy to pałacu w Dębowym Gaju, dworu w Niwnicach, pałacu w Skale, gotyckiego kościoła w Sobocie z zespołem renesansowych na­grobków. W ostatnich latach udało się zabezpieczyć mocno zdewastowany kościół w Kotliskach

Wnioski.

Ogólna ocena stanu zachowania dóbr kultury.

Miasto zachowało historyczny układ urbanistyczny z zespołem wyjątkowo dobrze zachowa­nych murów miejskich.

Własność komunalna.

stań dobry - ok. 40%

zadowalający - ok. 40%

stan zły - ok. 20%, np. basteje, fragmenty ratusza, kaplica cmentarna, wieża w Rakowicach, kościół w Sobocie.

Własność sakralna.

stan zadowalający - ok. 50%

stan zły - ok. 30%, np. kościół franciszkański, Włodzice Wielkie, kościół w Kotliskach - przerwane prace

Skarb państwa.

stan zły ok. 80%, w tym pałace w Brunowie, Niwnicach, Skale.

Własność prywatna.

Niewielka liczba, w tym pozytywnie należy ocenić remont pałacu w Płakowicach i remonty kamienicy w bloku śródrynkowym adaptowanej na aptekę.

PSOZ ocenia pozytywnie dotychczasową współpracę z Urzędem Miasta i Gminy. Na wyróż­nienie zasługuje wkład finansowy w remont kościoła w Kotliskach, Płóczkach oraz kontynua­cję wieloletnich prac w ratuszu.

 Arkadiusz Gutka